Po przemianie ustrojowej w 1989 r. rozwój sektora kultury nie był tak dynamiczny, jak można by tego oczekiwać po uwolnieniu się od komunistycznej cenzury i zagwarantowaniu wykonawcom artystycznej niezależności. Nieprecyzyjne i niejasne regulacje prawne oraz stopniowa utrata dostępu artystów do podstawowych zdobyczy cywilizacyjnych – takich jak prawo do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych – to okoliczności oddalające nasz kraj od tych, które prowadzą świadomą i aktywną politykę kulturalną.

 

Dostęp do dóbr kultury oraz swoboda działalności artystycznej to szczególnie ważne aspekty funkcjonowania społeczeństwa, determinujące wiele aspektów życia, łącznie z dynamiką wzrostu ekonomicznego i zamożności obywateli –  obydwa te prawa zapewnia Konstytucja RP (odpowiednio w art. 6 i 73), która jednocześnie gwarantuje wszystkim obywatelom dostęp do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych (odpowiednio art. 67 i 68).

 

Ocena obecnego stanu kultury polskiej wskazuje, że ww. normy konstytucyjne nie są wypełniane w sposób należyty. Dostęp do dóbr kultury ma często charakter wyspowy, a oferta kulturalna w mniejszych miejscowościach jest niewystarczająca.

 

W Polsce liczba osób zawodowo wykonujących działalność artystyczną to łącznie z absolwentami szkolnictwa artystycznego ok. 67 000, a sytuacja ekonomiczna większości z nich jest trudna lub bardzo trudna. Około 60% ma przychody poniżej średniej krajowej, a ok. 30% poniżej minimalnego wynagrodzenia, z czego zmuszeni są samodzielnie opłacać ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Jednocześnie dedykowany im system ubezpieczeń wymaga opłacania wyższych składek ubezpieczeniowych niż w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą (mimo że i artystów, i przedsiębiorców obowiązują identyczne składki bazowe, to ci pierwsi pozbawieni są choćby ulg na start, ulg przyznawanych mikroprzedsiębiorcom itp.). Ponieważ jedynie mniej niż 13,9% tej grupy zawodowej pozostaje w stosunku pracy, duża część artystów albo w ogóle nie jest ubezpieczona, albo korzysta z ubezpieczenia przez pracodawcę członka rodziny, albo uczestniczy w patologicznych rozwiązaniach z zakresu „szarej strefy” (np. poprzez zawieranie fikcyjnych umów). Na specyfikę zawodów artystycznych w tym zakresie zwrócił uwagę Parlament Europejski w Rezolucji z 7 czerwca 2007 w sprawie społecznego statusu artystów, w której zaapelował do państw członkowskich o wdrożenie rozwiązań umożliwiających m.in. zabezpieczenie socjalne artystów i ich ubezpieczenie zdrowotne.

 

Skala, intensywność i fundamentalny charakter postulatów licznych środowisk artystycznych (niezależnie od preferowanych języków sztuki, głoszonych światopoglądów czy sympatii politycznych) skłoniły kierownictwo MKiDN do zorganizowania ogólnopolskiej debaty pod nazwą Ogólnopolskiej Konferencji Kultury (OKK).

 

Ogólnopolska Konferencja Kultury była największym tego typu przedsięwzięciem w historii prowadzenia polityki kulturalnej w Polsce. W jej ramach do debaty zaproszono reprezentantów wszystkich środowisk artystycznych i profesji (muzyki, tańca, teatru, sztuk plastycznych i sztuk ludowych, z poszerzeniem o literaturę i sztuki filmowe), zapewnieniając pełną reprezentatywność zawodów artystycznych. Obrady odbyły się w różnych regionach kraju (od Rzeszowa po Szczecin, od Wrocławia po Olsztyn), oddano głos przedstawicielom zarówno samych artystów, organizacji twórczych oraz instytucji kultury, jak i samorządów terytorialnych, urzędów czy biznesu, a także zagwarantowano powszechność dyskusji (w sesjach konferencji wystąpiło ponad 300 osób reprezentujących ponad 230 podmiotów).

 

Równolegle z debatą w ramach OKK zamówiono badanie liczebności oraz zatrudnienia i przychodów artystów, przeprowadzone przez niezależny zespół badawczy Uniwersytetu SWPS pod kierunkiem prof. Doroty Ilczuk. W badaniu, oprócz analizy dostępnych danych, zastosowano metodę anonimowych obszernych ankiet. Uzyskano rekordową liczbę ponad 5 tysięcy ankiet (próba wyniosła niemal 8% całej populacji), co stało się podstawą do świadomego modelowania projektowanych rozwiązań oraz określania skutków regulacji.

 

Z badań wynika następująca szacunkowa liczebność poszczególnych profesji artystycznych:

• film 3 580 osób,
• literatura 2 830 osób,
• muzyka 19 100 osób,
• taniec 2 380 osób,
• teatr 5 750 osób,
• sztuki plastyczne 12 005 osób,
• twórczość ludowa 1 475 osób,
• architektura 12 500 osób,
• interdyscyplinarne 350 osób.

 

Zgromadzone dane potwierdziły duże zróżnicowanie przychodów w ramach całej grupy zawodowej: bardzo wysokie zarobki pojedynczych osób (maksymalnie 1% przypadków) i pozostawanie poniżej granicy ubóstwa przez niemal 1/3 artystów, czego konsekwencję stanowi wyłączenie tych ostatnich z dostępnego systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych.

 

W efekcie przeprowadzonej konferencji, dalszych konsultacji i badań opracowano nowy akt prawny, kompleksowo regulujący kwestie dotyczące artystów zawodowych. Ustawa o uprawnieniach artysty zawodowego (od czerwca 2022 roku Ustawa o artystach zawodowych) m.in.:

1. definiuje kategorię artystów zawodowych i ich działalność, a także ich uprawnienia, umożliwiając precyzyjne dostosowanie rozwiązań do ich potrzeb,
2. reguluje procedury uzyskania, poświadczania i utrwalania uprawnień artysty zawodowego na podstawie dorobku potwierdzonego przez organizacje reprezentatywne dla środowisk artystycznych lub wykształcenia artystycznego, a także przychodów z działalności artystycznej,
3. określa zasady dostępu artystów do systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych dostosowane do funkcjonowania systemu ubezpieczeń (każdy artysta, który nie ma tytułu z innego źródła, np. działalności gospodarczej czy stosunku pracy, opłaca składki na poziomie tych odpowiadających płacy minimalnej),
4. tworzy dedykowany fundusz wsparcia składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne dla najmniej zarabiających osób mających uprawnienia artysty (dopłaty od 20% do 80% wysokości składek),
5. wskazuje źródła finansowania ww. funduszu (głównym źródłem są środki pozabudżetowe, przy gwarancji budżetu państwa),
6. wprowadza Kartę Artysty (na wzór Karty Dużej Rodziny) umożliwiającą tworzenie pakietów, udogodnień, ulg i ofert adresowanych do tej grupy społecznej,
7. ustanawia operatora, tj. Polską Izbę Artystów – podmiot funkcjonujący we wspomnianej formule typu quango, będący państwową osobą prawną – w której Radzie zasiądą przedstawiciele organizacji reprezentujących artystów, ministerstwa kultury i pracy oraz ZUS.

 

W ramach projektowanej regulacji ustanawia się nową kategorię prawną – artysty zawodowego – której przyznaje się uprawnienia bez względu na to, czy w świetle prawa autorskiego danej osobie przynależą prawa twórcy, czy prawa pokrewne do wykonywanego dzieła sztuki (utworu). Jednocześnie większa część regulacji ma na celu scharakteryzowanie owej specyficznej grupy zawodowej za pomocą definicji samego artysty zawodowego, działalności artystycznej i czynności koniecznych do zaistnienia w systemie przygotowanym dla artystów zawodowych. Z założenia regulacja ta obejmuje jedynie osoby czynnie i profesjonalnie wykonujące zawody artystyczne.

 

Ponieważ lista zawodów jest długa, a zajęcia w ich ramach nader zróżnicowane (artystą jest zarówno poeta, rzeźbiarz, jak i tancerz baletowy), ponadto przekształcenia języków sztuki współczesnej postępują dynamicznie, zaproponowano nowatorskie rozwiązanie: ideę tzw. quango (ang.: quasi-governmental), czyli podmiotu, który łączy stabilność państwowej osoby prawnej i gwarancję finansów publicznych z wysokim stopniem samorządności oraz samoregulacji przez czynniki społeczne, a także z czynnikiem rynkowym (poprzez wykorzystaniu części środków pochodzących z rekompensaty za dozwolony użytek utworów chronionych, tzw. opłaty reprograficznej).

 

Zgodnie z projektem definiowanie czynności koniecznych do uznania działalności artystycznej za profesjonalną pozostaje w gestii organizacji artystów, jednak uwypuklony jest czynnik istnienia na rynku, gdyż podstawową ścieżką aktualizacji uprawnień jest wskazanie dochodów z działalności artystycznej. Organizacje artystów biorą pod uwagę zalecenia Rady Polskiej Izby Artystów – organu, w którym przewagę (2/3 delegatów) również mają środowiska artystyczne. Projektodawca powierza zatem znaczącą odpowiedzialność środowiskom artystów zawodowych, co wynika wprost z postulatów tych ostatnich, jednocześnie wpisując proponowane rozwiązania w obowiązujący system prawny, zarówno w zakresie prawa administracyjnego, finansów publicznych, prawa podatkowego, ubezpieczeń społecznych oraz zdrowotnych, jak i prawa autorskiego.

 

Zadaniem Polskiej Izby Artystów będzie negocjowanie z ubezpieczycielami, organizatorami, instytucjami kultury, samorządami i innymi podmiotami, rozwiązań odpowiadających na najbardziej pilne potrzeby środowisk artystycznych i jednocześnie nie obciążających administracji rządowej ani budżetu państwa tam, gdzie nie jest to konieczne.

 

Ustawa jest „transparentna” dla systemu ubezpieczeń społecznych tj. dostosowuje się do rozwiązań już istniejących w systemie. Sposób ubezpieczenia zależy od rodzaju działalności w ramach której artysta uzyskuje przychody. Osoby pozostające w stosunku pracy lub prowadzące działalność gospodarczą obowiązują przepisy ogólne, natomiast artystom nieposiadającym umów o pracę i nieprowadzącym działalności gospodarczej dedykowane jest szczególne rozwiązanie będące modyfikacją obecnie istniejącego. Utrzymano obowiązującą aktualnie zasadę obowiązkowych zryczałtowanych składek na ubezpieczenia społ. opłacanych przez artystę, jednak z uwagi na fakt, że obecne rozwiązania przekraczają możliwości finansowe olbrzymiej większości tej grupy zawodowej (z obecnego systemu korzysta ca. 400 osób), obniżono podstawę naliczania składek do wysokości płacy minimalnej, zatem kwoty istniejącej już w systemie ubezpieczeń społ. (w roku 2021 jest to kwota 1137,92 zł miesięcznie). Jednocześnie artyści, których łączne dochody z wszystkich źródeł (wliczając te spoza działalności artystycznej) nie przekraczają 80% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej (co zgodnie z danymi Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych oznacza poziom bliski minimum socjalnego 3-os. gospodarstwa pracowniczego) otrzymują na osobiste konta ubezpieczeń społecznych dopłatę w wysokości 20%-80% składki, zależnie od dochodów. Pozostałą kwotę wpłacają samodzielnie. Szczegółowe progi dochodów i wielkości procentowe dopłat reguluje minister właściwy dla kultury i dziedzictwa narodowego w rozporządzeniu. Dopłaty finansowane są z Funduszu Wsparcia Artystów Zawodowych.

Jednocześnie umowy zlecenia artystów zawodowych dotyczące działalności artystycznej zostają zwolnione ze składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, aby uniknąć podwójnego oskładkowania tych samych umów artystów, którzy samodzielnie ubezpieczają się w ramach systemu, a więc nie prowadzą działalności gospodarczej i nie pozostają w stosunku pracy. Wszystkie przychody z działalności artystycznej takich osób będą pochodzić z umów zlecenie i/lub umów o dzieło. Oskładkowanie owych umów powodowałoby podwójne pobieranie składek: (1) zryczałtowanych wpłacanych przez artystę oraz (2) potrącanych z podstawowych źródeł jego przychodów, co w obecnej sytuacji rynkowej powodowałoby zbyt duże obciążenie artystów kosztami ubezpieczeń. 

Projektodawcy zakładają, że taki kształt systemu umożliwi ubezpieczenie większości artystów zawodowych, co w efekcie spowoduje znaczne zwiększenie wpływów na kontach ubezpieczeń społecznych tej grupy zawodowej, gdyż obecnie poważna jej część w ogóle nie ma żadnych składek albo ich wysokość jest marginalna.

Jednocześnie projekt ustawy zakłada, że każda działalność artystyczna ma charakter twórczy, bez względu na fakt czy w świetle prawa autorskiego artyście przysługują prawa majątkowe („twórcy”) czy prawa pokrewne („wykonawcy”). Założenie to wynika z większości obowiązujących w świecie zachodnim definicji sztuki, z uwzględnieniem sztuk performatywnych. Dotychczasowy brak takich rozwiązań w prawie polskim powoduje szereg interpretacji prawnych, w tym Sądu Najwyższego, budzących uzasadniony sprzeciw samych artystów i przedstawicieli instytucji artystycznych. Projektowana regulacja dostosowuje zatem prawo do powszechnego rozumienia natury działalności artystycznej, zarówno w procesie tworzenia dzieła, jego wykonania, jak i przygotowania. Konsekwencją powyższej interpretacji jest wprowadzenie 50% kosztów uzyskania przychodu z działalności artystycznej dla wszystkich artystów zawodowych.

Spodziewany roczny koszt funkcjonowania Polskiej Izby Artystów to 9 mln zł. Podstawowym źródłem finansowania systemu jest tzw. opłata reprograficzna, czyli opłata od urządzeń umożliwiających dozwolony użytek utworów chronionych, obecnie uregulowana w Polsce w sposób nieodpowiedni (Art. 20 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). W większości krajów europejskich opłatą objęte są nowoczesne urządzenia (komputery, tablety, smartfony) i nośniki pamięci (dyski, pendrive’y), a od 25 do 50% wpływów przeznaczane jest na dedykowane fundusze wspierające artystów, w efekcie np. w Niemczech wpływy z opłaty jedynie od urządzeń audio-video i czystych nośników wynoszą ponad 330 mln EUR rocznie. W Polsce analogiczna opłata dotyczy w szczególności magnetofonów i magnetowidów, a roczne wpływy nie przekraczają 1,7 mln EUR rocznie i maleją, brak też jakichkolwiek funduszy wsparcia (dane wg raportu CISAC z grudnia 2020 r.). 

W wyniku wprowadzenia regulacji poziom wpływów z opłaty reprograficznej na rzecz Funduszu Wsparcia Artystów Zawodowych osiągnie rząd 300 mln zł w 2022 r.. Z uwagi na rynkowy charakter proponowanego mechanizmu i brak gwarancji stabilności wpływów projekt ustawy zakłada gwarancję funduszu z budżetu państwa w wysokości nieprzekraczającej 100 mln zł rocznie.